Teodor Jeske-Choiński

---

Życiorys

Teodor Jeske-Choiński urodził się jako syn urzędnika sądowego, Fryderyka Jeskego, oraz Franciszki z d. Choińskiej. Jego edukacja rozpoczęła się w gimnazjach klasycznych, które ukończył w Śremie oraz Poznaniu, gdzie w 1872 roku uzyskał maturę. Następnie kontynuował naukę, studiując inżynierię drogową na Politechnice we Wrocławiu, filozofię na Uniwersytecie w Pradze oraz literaturę w Wiedniu.

W 1880 roku związał się z Ludmiłą z Mikorskich, która była kompozytorką oraz śpiewaczką. W latach 1880-1882 jego teksty regularnie pojawiały się w takich publikacjach jak „Przegląd Tygodniowy”, „Nowiny” oraz „Ateneum”. W 1881 roku pełnił funkcję prezesa Koła Polskiego oraz zasłużył się jako założyciel towarzystwa kulturalnego Ognisko Polskie.

Po zakończeniu studiów osiedlił się w Warszawie, gdzie niezbyt długo pozostawał w kręgu pozytywistów. Od 1882 roku był członkiem zespołu redakcyjnego pisma „Niwa”. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku jego poglądy uległy znaczącej przemianie, a on sam stał się jednym z czołowych publicystów młodego obozu konserwatystów. W tym okresie rozpoczął współpracę z czasopismami takimi jak „Słowo”, „Wiek” oraz „Rola”.

Od 1889 roku mieszkał w Paryżu, gdzie w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku pisał do „Wędrowca”, publikacji warszawskiej. W 1910 roku osiedlił się w Lwowie, gdzie do 1914 roku piastował stanowisko redaktora „Kroniki Powszechnej”. Przez kilka lat pełnił również rolę redaktora w serii książek „Biblioteki Dzieł Wyborowych”, mającej na celu przybliżenie polskiemu czytelnikowi dzieł zarówno rodzimych, jak i zagranicznych autorów. W obliczu wybuchu I wojny światowej przeniósł się do Wiednia, a do Warszawy wrócił w 1915 roku.

Teodor Jeske-Choiński znalazł ostateczny spoczynek na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 24-4-26). Był dumnym ojcem Heleny Mężyńskiej, znanej jako żołnierz Armii Krajowej, która tragicznie zginęła 26 lipca 1944 roku. Pośmiertnie została odznaczona Krzyżem Walecznych oraz orderem Virtuti Militari.

Twórczość

Twórczość Teodora Jeske-Choińskiego była zjawiskiem niezwykle interesującym w polskiej literaturze. Autor ten pisał „w opozycji” do swojego największego rywala, a zarazem osobistego przyjaciela, Henryka Sienkiewicza. U niego znajdziemy mniejsze akcentowanie emocjonalnych stanów, aniżeli u Sienkiewicza, za to większą wagę przywiązywał do zgodności swoich tekstów z rzeczywistością historyczną. Jego celem było ukazanie tradycyjnych oraz uniwersalnych wartości europejskich, nawiązujących do dziedzictwa antycznego Rzymu, katolicyzmu oraz cywilizacji łacińskiej.

Jeske-Choiński był autorem około trzydziestu powieści, dramatów i nowel, które w dużej mierze oscylowały wokół tematów historycznych oraz współczesnych. Warto zaznaczyć, że jego twórczość uzupełniała dorobek Sienkiewicza, który z większą intensywnością skupiał się na wymiarze przynależności narodowej.

Największą popularność zyskał dzięki swoim powieściom historycznym. Pisząc o czasach starożytnego Imperium Rzymskiego, ukazywał walkę wczesnych chrześcijan przeciwko obrońcom rzymskiego porządku, którzy czcili swoich dawnych bogów. Należy wspomnieć o jego powieści „Gasnące słońce. Powieść z czasów Marka Aureliusza” z 1895 roku oraz „Ostatni Rzymianie. Powieść z czasów Teodozjusza Wielkiego” z 1897 roku. Niestety, żadna z tych książek nie zyskała uznania w oczach krytyków literackich.

Krytyka zarzucała Jeske-Choińskiemu, iż gloryfikuje wyznawców pogańskich bóstw i obniża znaczenie chrześcijaństwa do poziomu ludzkich namiętności oraz najniższych pobudek. Niemniej jednak, wielu nie zauważyło kluczowej idei jego twórczości, która skupiała się na ukazaniu powiązań między starożytną cywilizacją a chrześcijaństwem.

Warto także zwrócić uwagę na rozprawę doktorską, która była poświęcona twórczości Jeske-Choińskiego, autorstwa Macieja Nowaka, noszącą tytuł „Koncepcje dziejów w powieściach historycznych”, wydanej przez KUL w 2009 roku (ISBN 978-83-7363-804-4).

W 2016 roku, w ramach akcji „Cała Polska czyta dzieciom”, prezydent Andrzej Duda miał przyjemność przeczytać opowiadanie Jeske-Choińskiego zatytułowane „Triumf Zawiszy Czarnego”.

Poglądy

Teodor Jeske-Choiński był wybitnym pisarzem, który jako pierwszy w polskiej literaturze postawił tezę, że fundamenty europejskiej cywilizacji opierają się na czterech głównych filarach: filozofii greckiej, prawie rzymskim, religii chrześcijańskiej oraz germańskiej instytucji królestwa. W swoich przemyśleniach dotyczących upadku cesarstwa rzymskiego, stanowczo odrzucał perspektywę, jakoby „Rzym skończył się”. Jako pasjonat antyku, nie wahał się bronić opinii, że upadek pogańskiego Rzymu nie oznaczał końca jego znaczenia. Zamiast tego, widział w tym procesie wypełnienie jego prawdziwego misyjnego celu, którego celem było przechowanie grecko-rzymskiego dziedzictwa, by mogło ono posłużyć jako podstawa dla nowo powstającej cywilizacji chrześcijańskiej.

Jednym z najważniejszych dzieł Jeske-Choińskiego, które przyniosło mu uznanie na międzynarodowej arenie, była powieść Tiara i korona (1900). To obszerne, dwutomowe dzieło przybliża czytelnikom burzliwe losy konfliktu, który rozgrzał średniowieczną Europę w XI wieku – zmagania pomiędzy papiestwem, reprezentowanym przez Grzegorza VII, a cesarstwem Henryka IV. W tej powieści pisarz starał się obiektywnie ocenić działania obu stron, ich racje oraz wpływ na historię. Jeszcze bardziej wszechstronnie zagłębił się w temat rewolucji francuskiej, co zaowocowało trylogią: Błyskawice (1907), Jakobini (1909) oraz Terror (1911). W tych książkach autor ukazuje moralny upadek francuskiego społeczeństwa oraz brutalne, odrażające aspekty rewolucji, popierając te prace studium popularnonaukowym Psychologia Rewolucji Francuskiej (1906), w którym wzywał do uznania konstruktywnego wymiaru konserwatyzmu oraz potępiał wszelkie formy radykalizmu.

Pomimo zainteresowania sprawami polskimi, jego twórczość nie ograniczała się tylko do tematów związanych z Polską. Dowodem tego są powieści współczesne autorowi: Trzeźwi (1885), Narwańcy (1888), a także historie osadzone w przeszłości, takie jak Po złote runo (1892) i O mitrę hospodarską (1904). Ostatnia z wymienionych osadzona jest w czasach schyłku dynastii Jagiellonów. W dziełach tych autor sędziuje nad współczesnymi sobie prądami myślowymi, nawołując do oparcia życia społecznego na stałych zasadach moralnych, które warunkują funkcjonowanie prawa i, ostatecznie, stabilność państwa.

Jeske-Choiński osobiście bronił wartości uznawanych za fundamenty zdrowego ducha Europy, krytykując nowoczesne wizje człowieka, pozbawionego duchowych wartości, odwracającego się od kulturowego dziedzictwa, tradycji i religii. Przemiany związane z pozytywizmem oraz modernizmem interpretował jako echo upadku wielkiego Imperium Rzymskiego. Jego poglądy ukazują się w pracach takich jak Na schyłku wieku (1894), Rozkład w życiu i literaturze (1895) oraz Dekadentyzm (1905). Jako gorliwy katolik, sprzeciwiał się dekadencji w społeczeństwie i wszelkim przejawom radykalizmu, co znalazło wyraz w jego antyutopijnym pamflecie Po czerwonym zwycięstwie. Jego głos, jako cenionego krytyka, miał ogromny wpływ na życie kulturalne.

Jeszcze istotnym aspektem twórczości Jeske-Choińskiego była jego działalność publicystyczna krytycznoliteracka, obejmująca tysiące szkiców i artykułów prasowych. To on wprowadził pojęcie pozytywizmu, odnoszące się do kulturalnych trendów w Polsce w drugiej połowie XIX wieku. Jego książki były tłumaczone na wiele języków i odnosiły sukcesy, ale po jego śmierci w XX wieku zostały w dużej mierze zapomniane, a także w rządzonej przez komunistów Polsce jego dorobek nie miał należytej reputacji.

Stosunek do Żydów

W obszarze politycznym Jeske-Choiński manifestował preferencje konserwatywne, które z czasem ewoluowały w kierunku nacjonalizmu, pozostając przy tym w opozycji do dominującej, ugodowej formacji konserwatywnej. Jak później utrzymywał, jego młodokonserwatywny program zbiegał się z ideami głoszonymi przez narodową demokrację. Zainteresowanie problematyką żydowską było elementem, który zbliżał go do tego ruchu. Dzięki zbieraniu materiałów w archiwach kościelnych, napisał pracę poświęconą procesowi chrzczenia Żydów w Polsce, wydaną jako Neofici polscy (Warszawa, 1904).

Jeske-Choiński żywił zdecydowanie negatywne odczucia wobec Żydów, twierdząc o konieczności obrony chrześcijańskiej cywilizacji przed ich rozkładową działalnością. Tematyka ta pojawia się także w jego późniejszych dziełach, takich jak Poznaj Żyda (1912) oraz Historia Żydów w Polsce (1919), odzwierciedlając głęboko zakorzenione przekonania autora.

Późniejsze wydania Jeske-Choińskiego

W 1951 roku, wszystkie dzieła Teodora Jeske-Choińskiego zostały usunięte z polskich bibliotek oraz objęte cenzurą, co znacząco wpłynęło na ich dostępność. W kolejnej dekadzie, wydawnictwo „Śląsk” z Katowic podjęło się ponownego wydania niektórych z jego utworów. Wśród nich znalazły się Gasnące słońce w 1957 roku oraz Ostatni Rzymianie w 1958 roku. W 1989 roku, warszawski Instytut Prasy i Wydawnictwo „Novum” wznowiło powieść, tym samym przywracając ją do obiegu.

Rok 1989 przyniósł także publikację kolejnego tytułu, Tiara i korona. Jeszcze wcześniej, w 1983 roku, w ramach drugoobiegowej działalności, ukazała się powieść Po czerwonym zwycięstwie, wydana przez Officynę Liberałów.

W 2016 roku Wydawnictwo Diecezjalne w Sandomierzu postanowiło wznowić dwie powieści historyczne autora: Tiara i korona oraz O mitrę hospodarską. W ostatnich latach, w różnych wydawnictwach, pojawiły się także inne tytuły, takie jak Gasnące słońce (2005), Błyskawice (2006), Dekadentyzm (2009), Historia Żydów w Polsce (2018) oraz wiele innych publikacji.

Twórczość

Twórczość Teodora Jeske-Choińskiego rozwijała się w kontekście literackim, w którym musiał zmierzyć się z wieloma wyzwaniami, w tym z osobistym rywalem oraz przyjacielem, Henrykiem Sienkiewiczem. Jego podejście odbiegało od powszechnej tendencji pisania „ku pokrzepieniu serc”, co odróżniało go od Sienkiewicza. Jeske-Choiński zazwyczaj stawiał na zgodność twórczości z rzeczywistością historyczną. Była to dla niego nie tylko kwestia artystyczna, ale i moralna – pragnął ukazać tradycyjne oraz uniwersalne wartości europejskie, takie jak dziedzictwo antycznego Rzymu, katolicyzm i cywilizacja łacińska.

W swoim dorobku artystycznym Jeske-Choiński stworzył około 30 powieści, dramatów oraz nowel osadzonych w kontekście historycznym oraz współczesnym. Jego prace dopełniały osiągnięcia Sienkiewicza, który koncentrował się głównie na wymiarze narodowym. Znaczną popularnością cieszyły się jego powieści historyczne, które podejmowały tematy uniwersalne.

Wiele jego dzieł sięgało do czasów starożytnego Imperium Rzymskiego, w których opisywał zmagania pierwszych chrześcijan z pogańskim porządkiem rzymskim. Jego pierwsza ważna powieść, Gasnące słońce. Powieść z czasów Marka Aureliusza (1895), oraz Ostatni Rzymianie. Powieść z czasów Teodozjusza Wielkiego (1897), nie znalazły uznania w oczach krytyki. Zarzucano autorowi, że gloryfikuje pogańskich czcicieli bogów, a triumf chrześcijaństwa interpretuje jako wynik ludzkich namiętności i nieczystych pobudek. Warto jednak podkreślić, że dla Jeske-Choińskiego kluczowe było zaakcentowanie powiązań pomiędzy starożytną cywilizacją a chrześcijaństwem.

O twórczości Teodora Jeske-Choińskiego napisał również Maciej Nowak w swojej rozprawie doktorskiej pt. Koncepcje dziejów w powieściach historycznych, która została wydana przez KUL w 2009 roku (ISBN 978-83-7363-804-4).

W 2016 roku prezydent Andrzej Duda w ramach akcji „Cała Polska czyta dzieciom” zaprezentował opowiadanie Teodora Jeske-Choińskiego zatytułowane Triumf Zawiszy Czarnego.

---

Oceń: Teodor Jeske-Choiński

---